Τί είναι μια πόρτα; Ένα εμπόδιο. Μια απειλή. Ή το σημείο πρόσβασης προς ένα καταφύγιο. Η επιφάνεια όπου βρίσκεται το πόμολο. Η επιφάνεια όπου βρίσκεται η κλειδαριά. Συχνά αυτοί που έχουν τα κλειδιά της κλειδαριάς κρίνουν μια πόρτα διαφορετικά από αυτούς που δεν τα έχουν. Συνήθως θέλει αρκετό κόπο για να λάβεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας ενός κλειδιού. Όλη η ανθρώπινη ιστορία -ποιητική αδεία- είναι μια διαπραγμάτευση του δικαιώματος στην κατοχή κλειδιών. Συχνά ακόμα και αυτοί που απαιτούν να γκρεμιστεί μια πόρτα, αυτό που ζητούν είναι ένα αντικλείδι. Ακόμα και όταν η πόρτα λογίζεται ως εμπόδιο, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ότι πρόκειται για εμπόδιο απροσπέλαστο. Τέτοιο εμπόδιο είναι ο τοίχος. Μια πόρτα είναι το ευέλικτο κομμάτι ενός τοίχου. Ο κλέφτης παραβιάζει μια πόρτα και δεν γκρεμίζει έναν τοίχο.
Η πόρτα σηματοδοτεί ένα όριο μέσα από το οποίο περνάς για να μπεις από το έξω, μέσα ή να βγεις από το μέσα, έξω. Χωρίς να το καταλαβαίνουμε, εξετάζοντας τα σημεία στα οποία έχουμε τοποθετήσει μια πόρτα, εξετάζουμε τους αρμούς μιας κοινωνίας. Δεν μπορείς να μπεις σε ένα σπίτι χωρίς να χτυπήσεις γιατί δεν μπορείς να μπεις απροσκάλεστος στον τόπο του οικογενειακού ή ιδιωτικού βίου. Οι πόρτες είναι οι ενσαρκώσεις των κοινωνικών ορίων.
Παραδείγματα: Μια πόρτα μπορεί να είναι το όριο που χωρίζει:
– το μονίμως ιδιωτικό (υπνοδωμάτιο) ή το περιστασιακά ιδιωτικό (μπάνιο) από το οικογενειακό (σαλόνι),
– το οικογενειακό (διαμέρισμα) από το κοινό (πολυκατοικία),
– το κοινό (πολυκατοικία) από το δημόσιο (πεζοδρόμιο),
– το δημόσιο (πλατεία) από το κρατικό (ΙΚΑ) ή το εμπορικό (κατάστημα) που συχνά έχει τις δικές του εσωτερικές πόρτες (υπαλλήλων, διευθυντών, αφεντικών).
– και τα λοιπά συν τις μίξεις και τους συνδυασμούς.
Οι διαχωρισμοί δεν χωρίζουν/ενώνουν αυστηρά τα προαναφερόμενα ζεύγη. Για παράδειγμα η πόρτα μιας μονοκατοικίας (οικογενειακό) μπορεί να βγάζει κατευθείαν σε μια πλατεία (δημόσιο) χωρίς να χρειάζεται να διαμεσολαβηθεί από μια εξώπορτα πολυκατοικίας (κοινό). Συχνά συναντάς πόρτες που χωρίζουν/ενώνουν απρόσμενους χώρους. Μου συνέβη μια φορά να επισκεφτώ μια κοινωνική πολυκατοικία στις Βρυξέλλες της οποίας η μια εξώπορτα ήταν είσοδος σε ενσωματωμένο σούπερ μάρκετ.
Μια πόρτα ανάλογα με το όριο που συμβολίζει αποκτά διακριτά χαρακτηριστικά. Μια πόρτα δωματίου ανοίγει όταν το επιθυμεί ο ένοικος του δωματίου. Σε άλλη περίπτωση μπορεί να γίνει λόγος για παραβίαση. Η κωμική σκηνή της μάνας που μπαίνει με την θορυβώδη σκούπα ή ένα πιάτο φαγητό, χωρίς να χτυπά / να ρωτά / να ειδοποιεί ανήκει σε αυτές τις περιπτώσεις. Μια αρχετυπική σκηνή στην οποία ο γονέας επιβάλλει τον δικό του ρυθμό επί του ρυθμού αυτού που βρίσκεται μέσα, προσβάλλοντας την ιδιωτικότητα του τελευταίου και οδηγώντας τον συχνά σε εξέγερση. Η εφηβεία μπορεί να απεικονιστεί -ποιητική αδεία- σαν μια κλειστή πόρτα, μια περίοδο ασκητικής απομόνωσης και αναστοχασμού, όπου στον ιδιωτικό χώρο ο ασκητής αναζητά την ιδιορρυθμία του (τον δικό του ρυθμό). Αλλίμονο στους έφηβους που δεν έχουν δικαίωμα στην πόρτα. Καταντούν, ως ενήλικοι, είτε υπερβολικά ανεκτικοί προς τις παραβιάσεις που υφίστανται είτε υπερβολικά ευέξαπτοι όταν νιώθουν να απειλείται ο προσωπικός τους χώρος.
Μια πόρτα “θεσμική” έχει άλλα χαρακτηριστικά. Δεν εξαρτάται από την βούληση ούτε των διαμενόντων εντός ούτε και των επισκεπτών. Αυτή η πόρτα έχει συγκεκριμένα ωράρια. Μπορεί κανείς να την διαβεί, συνήθως, καθημερινά στις 8:00 με 14:30. Μετά κλείνει και υπενθυμίζει πως τα ανοιγοκλεισίματά της είναι προϊόντα μιας ξεχασμένης συμφωνίας και λειτουργίας. Λειτουργία που τηρείται αυστηρά, προς απογοήτευση των επισκεπτών που συχνά βλέπουν το νεύμα του υπαλλήλου εντός να τους διώχνει διότι καθυστέρησαν λίγα λεπτά. Ένα αρνητικό νεύμα και μια χειρονομία διωγμού που δείχνει πως ο υπάλληλος δεν έχει καμία διάθεση αλλά και καμία εξουσία να παρατείνει την προσπελασιμότητα του περάσματος. Όσο ο επισκέπτης θέλει να μπει άλλο τόσο και αυτός θέλει να βγει και να ξεφύγει. Νομίζω ότι κανείς δεν θα περνούσε οικειοθελώς αυτού του είδους τις πόρτες αν δεν ήταν αναγκασμένος.
Οι δημόσιοι χώροι ανάλογα με τις ποιότητές τους, μπορούν να έχουν ή να μην έχουν πόρτες. Πολλές φορές ιδιωτικοί χώροι προσποιούνται τους δημόσιους αφαιρώντας τις πόρτες μα επιβάλλοντας ταυτόχρονα άλλους, ύπουλους φραγμούς. Τα πεζοδρόμια μπορεί να έχουν σκαλιά και εμπόδια μα δεν έχουν πόρτες. Πόρτες όμως έχουν τα πάρκα.
Πολλές πόρτες ανοίγουν όταν σκοτεινιάζει (π.χ σινεμά, θέατρα). Άλλες πόρτες προσθέτουν ένα επιπλέον σήμα για να ειδοποιούν τους έξω για το πότε μπορεί κανείς να τις διαβεί. Τα φαρμακεία φωτίζουν τα φίδια του Ασκληπειού. Τα πορνεία ανάβουν ένα διακριτικό φανάρι – το οποίο σπάνια είναι κόκκινο.
Για να καταλάβουμε τη σημασία της πόρτας στην σκηνοθεσία ενός χώρου και τελετουργικού ας δούμε την μοναδική σκηνοθεσία των εν Ελλάδι πορνείων. Το εν Ελλάδι πορνείο, εν αντιθέσει με το δυτικότροπο, είναι μια σκηνοθεσία ντροπής και ενοχής. Η επιθυμία πρέπει να νικήσει την ενοχή και να πιστοποιήσει τη νίκη της πολλάκις. Ο ένοχος πρέπει να περάσει μια πρώτη πόρτα, να ανέβει/κατέβει χαμηλά φωτισμένες σκάλες, να χτυπήσει μια δεύτερη πόρτα, να περιμένει σε ένα δωμάτιο παρέα με λοιπούς θεατές και να περάσει μια τρίτη πόρτα για να μπει εκεί όπου θα εκπληρωθεί η επιθυμία και θα απομείνει η ενοχή. Η γενεαλογία των περασμάτων και των πορτών της μπουρδελότσαρκας ανά κοινωνία είναι ένα πελώριο μα άκρως διδακτικό πεδίο μελέτης με προεκτάσεις στο επάγγελμα του νταβατζή κ.λπ.
Καθώς οι πόρτες ενσαρκώνουν, όπως είπαμε, τα κοινωνικά όρια αποτελούν αιτίες διαμάχης. Για παράδειγμα οι πόρτες των πανεπιστημίων. Ποιος αποφασίζει για το ποιοι δικαιούνται να τις περνούν και ποιοι όχι. Η συζήτηση περί ασύλου είναι συζήτηση για μια πόρτα και το ποιος θα παίζει τον ρόλο του συνοριοφύλακα. Η πρόσφατη προσφυγική κρίση αφορά σε μια πόρτα. Ποια είναι η πόρτα εισόδου, ποιος παίζει τον ρόλο του συνοριοφύλακα, ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία κάποιος αποκτά δικαίωμα στο πέρασμα;
Υπάρχουν λογιών πόρτες. Πόρτες ηλεκτρικές και πόρτες με κλειδαριές, πόρτες που απαιτούν σπρώξιμο, πόρτες που τρίζουν και πόρτες αθόρυβες, πόρτες που ανοίγουν συχνά και πόρτες που ανοίγουν συχνότερα, πόρτες ξύλινες, σιδερένιες πόρτες, πόρτες ασφαλείας και πόρτες ανασφάλειας, πόρτες αδιάφορες και πόρτες διαφορετικές, πόρτες προς έναν οίκο, πόρτες προς μια χώρα, πόρτες προς ένα υπόγειο, πόρτες που επιβάλλουν κώδικες συμπεριφοράς για να σου επιτρέψουν το πέρασμα και πόρτες που σου επιτρέπουν να αφαιρέσεις τα προσωπεία σου αφού τις διαβείς, πόρτες όπου συναντάς ανθρώπους που διάλεξες, και πόρτες που άλλοι σε αναγκάζουν να περάσεις. Πόρτες υπαρχουν παντού επί γης. Δεν υπάρχουν στον ουρανό και στη θάλασσα.
Υπάρχουν πόρτες που μάλλον δεν θα έπρεπε να υπάρχουν, και αν ακόμα παραμένουν εκεί δεν θα έπρεπε να μένουν κλειστές. Για παράδειγμα μια τέτοια είναι η πόρτα για το πεδίον του Άρεος. Μια πόρτα που μένει κλειστή, δήθεν για να προστατεύσει τους “από έξω” και μάλλον για να εγκλωβίσει τους από μέσα και να εμποδίσει τους “φυσιολογικούς” να έρθουν σε επαφή με τους απόκληρους.
Μπορούμε να μιλήσουμε και για βιομηχανία της πόρτας. Εκτός από τους κατασκευαστές, τους επιπλοποιούς, τους κλειδαράδες, αυτούς που φτιάχνουν θησαυροφυλάκια και τους κλέφτες, υπάρχουν και επαγγέλματα που ασχολούνται με το πέρασμα. Οι πορτιέρηδες, οι θυρωροί, αυτοί που κόβουν τα εισιτήριά μας στο μουσείο ή το θέατρο ή τον κινημάτογραφο. Ας τους πούμε συνοριοφύλακες.
Για να καταλάβετε τι χαρακτήρας είστε και ποια είναι η ποιότητα του βίου σας, σας καλώ να καταγράψετε πόσες καινούριες πόρτες περνάτε μηνιαίως (καινούρια περάσματα-διαδρομές-χώροι / μήνα). Μπορείτε επίσης να καταγράψετε όλες τις πόρτες που διασχίζετε καθημερινά και να τις κατατάξετε σε έναν πίνακα αρεσκείας και δυσαρέσκειας. Πόσες από αυτές τις πόρτες που περνάτε σας αρέσει να τις περνάτε; Πόσες θα αποφεύγατε; Μπορείτε να κάνετε κάτι ώστε να σας αρέσει να περνάτε πόρτες που τώρα διασχίζετε με δισταγμό/δυσαρέσκεια;
Πολλοί, σπάνια περνούν μια νέα πόρτα. Έχουν επιλέξει ή εγκλωβιστεί στις πορείες ενός απαράλλακτου, καθημερινού βίου. Άλλοι δεν έχουν καμία σταθερή πορεία και περνάνε μέσα από όλες τις πόρτες και επιβάλλουν τις ιδιορρυθμίες τους σε ένα σύνολο που δεν έχει καμία απολύτως επιθυμία να τις υποστεί. Ένας άνθρωπος που αμφισβητεί την σημασία ύπαρξης μιας πόρτας αμφισβητεί την κοινωνική νόρμα που αυτή η ύπαρξη ενσαρκώνει.
Ας μπούμε σε μια πολυκατοικία. Ας χαιρετίσουμε τον θυρωρό. Και ας σκεφτούμε τι θα γινόταν αν βρίσκαμε όλες τις πόρτες των διαμερισμάτων ανοιχτές!
Δικαιούμαστε κάποιες παραβιάσεις. Μα δεν μπορούμε να παραβιάσουμε όλες τις πόρτες. Αυτή η ισορροπία στην πολιτική θεωρία αφορά στην διαφορά μεταξύ θετικής και αρνητικής ελευθερίας. Μια πόρτα συμβολίζει και ένα μυστικό. Και το μυστικό είναι ουσιώδες για έναν ισορροπημένο κοινωνικό βίο. Δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε σε έναν κόσμο χωρίς πόρτες και τοίχους, χωρίς καταφύγια και διαφορές. Δεν γίνεται να είναι όλα διάφανα. Θα ήταν βαρετά.